Vào năm 559 TCN vua Cyrus II, tức Cyrus Đại đế, lên ngôi vua ở Anshan, làm chư hầu của Đế quốc Media.[38] Do thống soái Harpagus cứu vớt đứa bé Cyrus năm xưa, ông chịu hình phạt nặng.[36] Vì vậy, vào năm 554 TCN, ông liên quân với vua Cyrus Đại đế trong việc tiến hành khởi nghĩa, nhằm lật đổ Quốc vương Astyages. Theo nhiều nhà sử học, vua Cyrus Đại đế gặp nhiều khó khăn trong cuộc chiến tranh khốc liệt này, thậm chí có khi Quân đội Ba Tư bị đánh tan tác và nhiều binh sĩ đào ngũ theo quân Media, nhưng rốt cuộc thì quân Media đại bại.[39] Vào năm 551 TCN, Cyrus chiếm được Đế quốc Media, lật đổ ông ngoại và khai sinh một chế độ quân chủ lâu đời, một Đế quốc Ba Tư hùng mạnh - còn gọi là Đế quốc Media-Ba Tư.[40][41][42] Người Ba Tư đã thay người Media làm bá chủ của châu Á,[39] và kinh đô Ecbatana của Media đã rời vào tay Cyrus.[43] Ông đã biến xứ Media thành một tỉnh của Đế quốc Ba Tư và đóng đô tại thành Pasargadae.[12][44] Và ngân khố Hoàng gia của vua Astyages bị mang về Ba Tư.[38] Pasargadae tức là ngôi nhà của toàn dân Ba Tư, nằm ở phía Nam dãy núi Zagros và sau này sẽ trở nên danh tiếng là nơi an táng vị vua khai quốc Ba Tư.[45] Kinh đô Pasargadae - nơi ông đánh bại vua Astyages - trở thành biểu tượng của triều đại ông, giúp ông nâng cao tiếng tăm của mình.[46] Ông không đối xử xấu với cựu vương Astyages, và cưới con gái của ông ta là Amytis, theo Ctesias ông hạ lệnh cho giết chồng cũ của bà là Spitamas.[47] Là một vị vua xuất sắc, ông hợp nhất hai tộc người Media và Ba Tư, rồi xây dựng một lực lượng Quân đội hùng mạnh.[48] Dường như tộc người Media có một vị vua bù nhìn là Cyaxares II - tức vua Darius - trong thời gian này.[42]

Cyrus phong Harpagus làm tướng.[49] Ông luôn luôn mở mang bờ cõi, phía tây đến ranh giới Ai Cập ở châu Phi và eo biển Hellespont ở bán đảo Thổ Nhĩ Kỳ. Chiến thắng của ông trước vua Astyages và sự phát triển lớn mạnh của Ba Tư làm vua Kroisos xứ Lydia - vốn nổi tiếng về giàu có và sức mạnh quân sự - lo sợ. Thế là ông đánh bại Vương quốc Lydia ở miền Tây Tiểu Á, chiếm kinh thành Sardis và biến xứ này thành một tỉnh của Đế quốc Ba Tư[12][50], buộc các thành bang Hy Lạp láng giềng phải thần phục.[51] Những vùng đất khác của Tiểu Á cũng rời vào tay vua Ba Tư.[52] Theo Herodotos, sau khi chinh phạt nước Lydia, ông cử vua Kroisos làm quân sư của mình, nhưng trong sử cũ của Ctesias thì kẻ thù trở thành đồng minh thân cận của ông là vua người Saka Armoges.[18][53] Ông cũng tiến quân vào vùng Lưỡng Hà và chiếm luôn cả Đế quốc Babylon hùng mạnh vào năm 538 TCN.[12][18][51][54] Do vua Babylon trái lòng dân, nhiều người Babylon đã hỗ trợ vua Ba Tư chiếm được kinh thành Babylon.[52] Phía đông bắc, ông bành trướng Ba Tư đến sông Syr-Daria ở Trung Á. Trong cuộc chinh phạt vùng Trung Á mà không rõ là diễn ra trước hoặc sau cuộc chinh phạt xứ Babylon, ông chinh phạt được tất cả mọi dân tộc mà không hề có ngoại lệ, theo nhà sử học Herodotus thời Hy Lạp cổ đại.[55] Theo "biên niên sử Nabonidus" thì ông còn giết được vua của một nước nào đó.[56]

Nhân dân Iran xem Cyrus là người dẫn dắt, là vị vua khai quốc của họ.[57]

Ông thu phục được người Bactria.[58] Theo nhà sử học Ctesias thì sau thắng lợi này, ông còn thêm gặt hái thắng lợi trong một cuộc chinh phạt người Saka, buộc họ phải trung thành với ông.[58] Nhờ các hoạt động ngoại giao, vua của người Saka là Amorges trở thành một quân sự trung thành với ông.[53] Strabo cũng ghi nhận về việc nhà vua thoát khỏi hoang mạc Gedrosia chỉ với bảy binh sĩ, vậy có lẽ ông đã tiến hành một cuộc chiến tranh không thành công với xứ Candahar - một quốc gia sau này bị Hoàng đế Darius I chinh phạt.[58] Không những thế, ông còn được ca ngợi là một vị Quân vương sáng suốt. Cyrus tôn trọng mọi phong tục tập quán hay tôn giáo của các nước bị ông bành trướng.[59] Sau khi chinh phạt Đế quốc Babylon hà khắc hơn hẳn, Cyrus truyền lệnh cho 40.000 người Do Thái bị đày trở về quê nhà Judea.[18] Một ngôi đền đã được vua Do Thái là Solomon xây dựng trên núi Moriah, và đã bị Hoàng đế Babylon là Nebuchadnezzar II - nhà chinh phạt vĩ đại nhất trên thế giới thời đó (605 TCN - 565 TCN)[60] - tàn phá, đã được nhà vua Ba Tư truyền lệnh cho tái xây dựng sau khi những người Do Thái trở về Jerusalem[61]. Không một nhà chinh phạt nào có danh tiếng tốt đẹp như ông - vị vua đầu tiên thực chính sách hữu hảo với những thần dân của Jehovah.[58] Không những thế, ông còn để lại một di sản vĩ đại là Trụ Cyrus - một bản "Tuyên ngôn Nhân quyền" trong lịch sử nhân loại.[62] Cho đến nay, người ta vẫn xem ông là người sáng lập ra Nhân quyền.[63] Dưới triều đại của ông, thành Babylon trở thành một trong bốn chốn kinh kỳ của Đế quốc Ba Tư.[64] Sau chiến thắng trong cuộc chinh phạt xứ Babylon, ông xưng làm "Đức Vua của các vị vua", "Đức Vua của bốn phương Trái Đất".[46][65]

Cyrus trở thành một trong những nhà chinh phạt vĩ đại nhất thế giới thời cổ đại, sánh ngang với vua Nebuchadnezzar II năm xưa.[66] Ông qua đời vào năm 530 TCN, theo ghi nhận của nhà sử học Herodotus thì ông đã tiến hành chinh phạt người Massagetae, ban đầu giành chiến thắng nhưng sau đó bại trận tử vong.[67][68] Tuy nhiên, theo ghi nhận của nhà sử học Xenophon thì vua Cyrus Đại đế lâm bệnh và qua đời bình yên tại kinh đô Pasargadae.[69][70] Nhà sử học Ctesias thì ghi nhận khác biệt với cả hai: ông bị thương trong trận đánh với người Ctesias, nhưng được ba quân mang ra khỏi trận. Sau đó, viện binh kéo đến, Quân đội Ba Tư giành chiến thắng huy hoàng trong một trận đánh đẫm máu, giết được vua của người Derbices và buộc họ phải trung thành với vị Hoàng đế Ba Tư vĩ đại.[58][71] Ông qua đời do vết thương và được an táng tại một lăng tẩm tốt đẹp.[58] Johannes Malela xứ Antioch thì bảo ông tử trận trong trận thủy chiến với người Samos, còn Lucian thì bảo ông qua đời khi 100 tuổi.[72] Trước khi qua đời, ông đã cho xây lăng tẩm.[73] Mộ chí của ông tại lăng tẩm ở kinh thành Pasargadae cho thấy ông là vị "Vua của cả châu Á". Trong suốt chiều dài lịch sử, lăng tẩm này đã từng bị phá hoại.[74] Dường như thành Susa trở thành kinh đô của Đế quốc Ba Tư sau khi ông qua đời.[75] Nhà sử học Herodotos có nhận định về sự khác biệt của ông với các vị vua kế tục,[76] theo đó ông là Pater còn vị vua kế tục ông là Despotes:[77]

“	Thần dân Ba Tư gọi vua Darius là thương gia, vua Cambyses là bạo chúa, còn vua Cyrus là cha.	”
— Herodotos

Cyrus được xem là vị vua lỗi lạc nhất của Đế quốc Ba Tư, nhưng một số vị Hoàng đế nổi bật khác lên kế tục ông.[78] Sau khi qua đời, ông truyền ngôi cho Hoàng thái tử Cambyses. Ngay từ năm 537 TCN, sau khi Cyrus giành chiến thắng trong cuộc chinh phạt xứ Babylon, ông truyền ngôi Vua xứ Babylon cho Cambyses trong khi ông ca khúc khải hoàn trở về kinh đô Pasargadae.[46] Ngay sau khi lên nối ngôi, Hoàng đế Cambyses II tiến hành chinh phạt Ai Cập. Pharaon tiến hành liên minh với một số nước khác và xây dựng Quân đội, nhưng không thành công.[79] Vào năm 525 TCN, đất nước của các Kim Tự Tháp và Pharaon đã rơi vào tay Quân đội Ba Tư, bắt đầu thời kỳ Ai Cập thuộc Ba Tư và thống nhất miền Trung Đông cổ đại thành một đế quốc.[78][80] Ông xưng làm Pharaon của hai miền Thượng và Hạ Ai Cập, vua kế tục của Vương triều Saïtic trước đây.[52] Ông còn toan tính chinh phạt bán đảo Sasis và xứ Carthage, nhưng không thành công.[81] Các vua đầu tiên của Ba Tư đều chú ý coi sóc tài chính. Cả hai vua Cyrus Đại đế và Cambyses II đều không bao giờ quên việc này, vì họ cần phải có nguồn dự trữ lớn lao mà xây dựng Quân đội và tiến hành các cuộc viễn chinh. Sau mỗi chiến thắng, Cyrus cũng mang ngân khố Hoàng gia của các vị vua bại trận về kinh thành Pasargadae. Có lẽ Hoàng đế Cambyses II cũng có những mệnh lệnh tương tự khi ông sống ở thành Babylon hoặc khi ông chinh phạt Ai Cập.[82] Ông bị xem là một ông vua độc ác, nghiện rượu.[83] Căng thẳng còn diễn ra giữa nhà vua và các quan đại thần, và chẳng ai hay đất nước có loạn.[84]

Trong khi ông chinh chiến ở châu Phi thì có pháp sư Gaumata soán ngôi ở quê nhà, và mạo nhận mình là Smerdis - một Hoàng tử đã bị nhà vua giết chết. Thực chất, Gaumata làm phản là theo sự xúi quẩy của một tùy tùng của nhà vua, vì ông ta muốn đưa bản thân mình và gia đình mình tới quyền lực.[81] Có tài liệu nói Hoàng đế Cambyses II qua đời trong một tai nạn, có người nói ông kéo quân về dẹp loạn, nhưng nghĩ là mình sẽ thua nên tự sát.[85] Hoàng đế Gaumata tiến hành cải cách lấy lòng dân, nhưng rồi bị lật đổ.[84] Cháu nội vua Arsames xứ Parsua là Hoàng tôn Darius cùng với sáu công thần giết chết được ông vua cướp ngôi Gaumata.[85][86] Ông là thành viên của một nhánh khác của Hoàng gia Ba Tư, và là con trai của quan Tổng trấn xứ Parthia.[87] Nhưng theo Herodotos, thì cha ông - Hystaspes là quan Tổng trấn xứ Ba Tư, từng phò tá tiên đế Cyrus Đại đế trong lần thân chinh cuối cùng của tiên đế.[88] Tiên đế cũng từng chiêm bao về sự lên nối ngôi của Hoàng đế Darius I.[25] Sau thắng lợi, ông tuyên bố với sáu công thần kia rằng, một mình ông có thể đảm đang việc nước, dù người ta không rõ ông đã trở thành người thừa kế ngai vàng của Vương triều Achaemenes chưa.[85] Ông khẳng định rằng ông là vị vua hợp pháp của Vương triều Achaemenes, và bắt tay vào công cuộc dựng nước, tiến hành cải cách sâu rộng và chia Đế quốc Ba Tư thành 23 tỉnh.[89] Lúc vị vua trẻ tuổi mới chính vị hiệu, các bậc tiên đế như Cyrus Đại đế và Cambyses II đã mang lại cho ông một Đế quốc làm chủ toàn bộ châu Á thời đó.[87] Trong lúc này, bạo loạn xảy ra ở nhiều miền đất thuộc Đế quốc Ba Tư, chẳng hạn như các cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc ở xứ Media và Babylon. Cuối cùng thì Quân đội Ba Tư cũng dẹp tan tất cả các cuộc phiến loạn; và, với những chiến thắng vang dội này, toàn bộ Đế quốc Ba Tư chính thức thừa nhận ngôi Hoàng đế của Darius I.[90] Vị "Vua của các vị vua" này xưng làm "Vua của nhiều nước".[91] Nhà vua tôn thờ thần Ahura Mazda.[92]

Do thành Babylon giàu có và kiên cố, việc ông đánh tan tác cuộc phiến loạn tại đây đã cho thấy rằng, Quân đội Ba Tư có thể đánh bại được bất kỳ cuộc nổi dậy nào của các quốc gia nhỏ hơn. Điều này làm cho họ lo sợ ông - một nỗi lo sợ đưa ông đến ngôi báu.[93] Dưới triều vua Darius I, kênh đào Suez được hoàn thành sau khi ông tiến chiếm Ai Cập.[94] Với tư cách là một vị Hoàng đế xây dựng một Đế quốc, ông xây dựng những đại lộ nối liền bốn kinh đô Babylon, Susa, Ectabana và Persepolis.[95] Thành Persepolis trở thành kinh đô mới của Đế quốc Ba Tư dưới triều đại của ông.[96] Hoàng đế Darius I cũng mở mang bờ cõi, xây dựng một Đế quốc Ba Tư vô cùng rộng lớn.[97] Phía đông chiếm vùng châu thổ sông Ấn (nay, vùng này thuộc Pakistan). Phía nam chiếm nhiều vùng bán đảo Ả Rập. Phía tây nam chiếm Ethiopia, phía tây bắc chiếm miền bắc bán đảo Balkan. Sau khi chiếm được xứ Babylon,[98] ông còn băng qua sông Danube đánh người Scythia. Dù chiến dịch đánh người Scythia thất bại,[99] kết quả là Đế quốc Ba Tư - quốc gia vĩ đại nhất thời đó - có lãnh thổ rộng tới 7.500.000 km². Được xem là một vị Hoàng đế sáng suốt và tài năng[100], ông đã đưa Đế quốc này lên đến thời kỳ hoàng kim của nó.[101] Do sự quan tâm của ông đến nền thương mại và tài chính của Đế quốc, theo Herodotos, thần dân gọi ông là "thương gia".[102]

Chiến tranh với Hy Lạp

Sau những năm tháng chinh phạt, Đế quốc Ba Tư thái bình thịnh trị.[103] Nhưng Hoàng đế Darius I hay tin người Ionian, với sự hỗ trợ của người Athena, phất cờ khởi nghĩa chống lại ách đô hộ của Đế quốc Ba Tư. Ông phái quân đến dẹp tan cuộc khởi nghĩa của Ionian. Sau đó, ông sai sứ đến xứ Sparta bắt họ phải thần phục ông, nhưng không được chấp nhận. Do đó, ông quyết định trừng phạt họ.[104] Vào năm 490 TCN, ông phái quân tiến đánh Hy Lạp. Ông không thân chinh thống lĩnh, chỉ giao trách nhiệm cho một viên cận tướng.[105] Quân đội Ba Tư tấn công xứ Eretria và tiêu diệt được xứ này, bắt dân chúng trong thành làm nô lệ.[106] Nhưng quân đội Ba Tư đại bại tại Marathon và phải rút về. Vào năm 486 TCN, Darius I qua đời, kết thúc những năm tháng trị vì thành công vang dội.[99]

Con trai của ông lên thay, tức Xerxes I, một vị vua - chiến binh.[107] Vị Hoàng đế mới quyết tâm tiêu diệt các thành bang Hy Lạp để báo thù cho thất bại của vua cha.[108] Không những thế, ông bị xem là đối xử tàn bạo với các tôn giáo khác, không như các bậc tiên đế Cyrus Đại đế và Darius I.[109] Trước khi chinh phạt Hy Lạp, ông dập tan những cuộc bạo loạn tại Babylon và Ai Cập.[110] Theo sử cũ Hy Lạp, ông đem 5 triệu người - trong đó có 1.700.000 binh sĩ từ mọi nước trong đế quốc - đi chinh tây, có thể là nhằm mục tiêu thôn tính toàn châu Âu. Sự kiện này đưa ông trở thành vị vua nổi tiếng nhất trong lịch sử Ba Tư.[99] Trong công cuộc chinh phạt Hy Lạp, ông vừa gặt hái những chiến thắng vừa vấp phải những thất bại:[111] Sử cũ cho hay, các chiến thuyền của nhà vua đã làm thành một chiếc cầu nổi khổng lồ bắc qua eo biển Hellespont nối liền hai châu Âu-Á. Quân đội Ba Tư thắng ở trận Thermopylae trên bộ, giết được vua Sparta là Leonidas I. Đây là một trong những trận chiến nổi tiếng nhất trong lịch sử thế giới.[112] Với sự hy sinh anh dũng của vua Leonidas I, nhân dân Hy Lạp kiên quyết trả thù cho ông.[113] Sau chiến thắng, Xerxes I đem quân đốt thành Athena,[114] nhưng thủy binh bị đại bại ở trận đánh quyết định tại Salamis năm 480 TCN. Trong trận này, ông liên quân với Nữ hoàng Artemisia I xứ Halicarnassus.[115] Sợ thất bại, ông rút thủy binh về và giao việc chinh phục Hy Lạp cho tướng Mardonius với 10.000 quân tinh nhuệ.[107][116]

Mardonius là vị thống soái hàng đầu của Đế quốc Ba Tư thời đó, là con rể của tiên đế Darius I.[117] Thông qua Vương quốc Macedonia là đồng minh của Ba Tư, tướng Mardonius đề nghị người Athena ký kết hòa ước với Ba Tư, nhưng không thành công. Vào mùa xuân năm 479 TCN, tướng Mardonius lại chiếm được thành Athena. Người Athena phải rút lui khỏi thành phố. Quyết không đầu hàng Ba Tư, họ cầu cứu người Sparta và nhận được sự giúp đỡ. Trong trận Plataea (479 TCN), tướng Mardonius tử trận, Quân đội Ba Tư thất bại. Họ phải rút chạy về nước. Đối với Xerxes I, cuộc chinh phạt Hy Lạp thất bại nhưng không gây hậu quả gì cho lắm trên Đế quốc Ba Tư, và ông vẫn tiếp tục ngự trị Đế quốc (nhưng đối với nhân dân Hy Lạp, đó là thời điểm chủ nghĩa dân tộc của họ ra đời, với chiến thắng của nền văn minh Hy Lạp trước "rợ" Ba Tư xâm lược).[116] Nhà vua cũng xây thêm cung điện tại tân đô Persepolis, và hoàn tất phần lớn công cuộc xây dựng tân đô do vua cha Darius I khởi xướng.[96] Các nhà sử học người Hy Lạp phá vỡ danh tiếng của ông - vị vua đã thực hiện một cuộc chinh phạt quy mô lớn vào Hy Lạp - sau chiến bại của ông vì trụy lạc, độc đoán; tuy nhiên, người phương Đông xem ông là một vị Hoàng đế đức độ, anh minh, thượng võ và nhìn xa trông rộng.[118]

Ông cũng là một nhà cải cách tôn giáo tài ba.[119] Kinh đô Persepolis do ông và vua cha Darius I dày công xây cất đã trở thành một thành phố tuyệt vời trong thế giới cổ đại.[120] Trong khi nhà vua nhấn mạnh ông là người Aryan, thần Ahura Mazda trở thành "Vị thần của dân tộc Aryan".[121] Các công trình tại kinh đô hoành tráng này cũng thể hiện lòng thương dân hết mực của vị "Vua của các vị vua" tài ba - Xerxes Đại đế đối với toàn dân Ba Tư. Ông là một trong những vị vua vĩ đại cuối cùng của Vương triều Achaemenes.[122] Triều đại của ông kết thúc không được bình yên. Vào năm 465 TCN, tân Vizia Artabanus giết chết ông, và Hoàng tử Artaxerxes lên nối ngôi, tức là Hoàng đế Artaxerxes I. Do Vizia Artabanus tấu lên vua rằng con trưởng của Xerxes I là Hoàng tử Darius đã ám sát vua cha, ông truyền lệnh cho xử tử hoàng huynh Darius.[118] Nhưng không lâu sau đó, Hoàng đế Artaxerxes I hiểu ra và báo thù cho vua cha qua việc trừ khử Vizia Artabanus. Ông tiêu diệt được Vizia Artabanus trong một trận đấu tay đôi tại Hoàng cung. Ông cũng trừ khử luôn cả tên hoạn quan Aspamitres - một trong những kẻ ám sát tiên đế Xerxes Đại đế.[118] Hoàng đế Artaxerxes I cũng là một trong những vị vua vĩ đại cuối cùng của Vương triều Achaemenes. Sau khi ông mất, nhiều vị Hoàng đế yếu kém hơn lên nối nghiệp ông.[123] Hoàng đế Xerxes II kế ngôi, là đứa con hợp pháp duy nhất của tiên đế Artaxerxes I. Nhưng tiên đế Artaxerxes I có nhiều đưa con bất hợp pháp đầy tham vọng.[124] Ít lâu sau khi lên ngôi, Hoàng đế Xerxes II bị ám sát trong Hoàng cung, lúc đang say rượu.[125] Trong những kẻ ám sát ông có tên hoạn quan Pharnacyas, và điều này cho thấy các quan Thái giám Triều đình Ba Tư hồi đó thường tham gia những vụ mưu phản, chẳng hạn như trước đó có Aspamithres làm phản Hoàng đế Xerxes I.[126] Em khác mẹ của ông là Hoàng đế Sogdianus lên thay, nhưng cũng bị người em khác mẹ là Hoàng đế Darius II chiếm ngôi.[127] Đất nước suy yếu, uy quyền của các vua bị thu hẹp.[100]

Hoàng đế Darius II kết hôn với người em gái cùng cha khác mẹ của ông là Parysatis, và sinh ra Hoàng đế Artaxerxes II tương lai.[128] Vào năm 401 TCN, người Hy Lạp và người Ba Tư lại giao chiến với nhau. Một người lính thành Athena là Xenophon tham chiến trong nhóm lính đánh thuê người Hy Lạp của Hoàng tử Cyrus Trẻ khi vị Hoàng tử này khởi loạn chống lại vua anh Artaxerxes II, sau khi vua cha Darius II qua đời[129]. Trong trận đánh với Hoàng đế Artaxerxes II, Hoàng tử Cyrus Trẻ bị giết.[130] Sau đó, Xenophon rút lui và sau này ông có viết về cuộc đời của Cyrus.[131] Kể từ thời vua Cyrus II, các vua Ba Tư thường xưng những Đế hiệu phức tạp như "Đức Vua vĩ đại, Đức Vua của Ba Tư, Đức Vua của các vùng đất", v.v... và Vương hiệu đơn giản "Vua" có lẽ không thực sự ám chỉ vị Hoàng đế ngự trị Đế quốc. Ví dụ, Xenophon và Cicero gọi Cyrus Trẻ là Vua dù ông chỉ là quan Tổng đốc xứ Tiểu Á.[28]

Trong thời kỳ suy yếu của Đế quốc Ba Tư, những vùng đất xa như Trung Á cũng mất ít nhiều. Có giai đoạn họ bị mất Ai Cập (404 TCN - 343 TCN), nhưng tựu trung lãnh thổ vẫn còn khá rộng lớn. Tuy nhiên sức mạnh quân sự của Đế quốc Ba Tư suy giảm, và nền kinh tế đất nước cũng sa sút.[100]

Sụp đổ

Achaemenid Empire during the wars of Alexander.The Battle of Issus, between Alexander the Great on horsebackto the left, and Darius III in the chariot to the right, represented in a Pompeii mosaic dated 1st century BCE – National Museum of Archaeology in Napoli.

Hoàng đế Artaxerxes III (Ochus) là vị vua kiệt xuất cuối cùng của Đế quốc Ba Tư. Ông tiến hành củng cố Đế quốc Ba Tư hùng mạnh, đồng thời thâu tóm thêm nhiều quyền uy về tay nhà vua.[132] Trong các năm 343 TCN - 341 TCN, ông tái chinh phạt toàn bộ xứ Ai Cập, và đày ải Pharaon Nectanebo II của Vương triều thứ 30 mới được người Ai Cập thành lập.[133] Sau một triều đại lâu dài (358 TCN - 338 TCN), ông bị tên hoạn quan Bagoas ám sát. Hoàng đế Arses lên nối ngôi, cũng bị tên hoạn quan Bagoas ám sát vào năm 336 TCN, dường như tên hoạn quan này có sự hỗ trợ của tân Hoàng đế Darius III.[132]

Người Ba Tư thiết lập Vương triều thứ 31 trên đất Ai Cập, và trị vì khắt khe. Nhân dân Ai Cập phất cờ khởi nghĩa, và người ta biết rằng một cuộc khởi nghĩa đã bùng nổ do Pharaon Khababsh lãnh đạo.[133] Trong lúc nước Ba Tư suy yếu, một vị chỉ huy quân sự xuất sắc đã tiến hành chinh phạt Đế quốc này vào năm 334 TCN[100] - vua xứ Macedonia là Alexandros Đại đế thống lĩnh liên quân Macedonia và các thành bang Hy Lạp vượt biển Hellespont tiến đánh Ba Tư. Ông vốn rất ngưỡng mộ người chiến binh Xenophon và Cyrus - vị vua thống nhất hai dân tộc Media và Ba Tư. Với một lực lượng Quân đội tinh nhuệ, ông quyết định theo chân Cyrus trong việc xây dựng một Đế quốc thống trị thế giới.[130] Vua Alexandros Đại đế đánh trận đầu với Quân đội Ba Tư tại Granicus, và giành thắng lợi.[134] Vào năm 333 TCN, ông tiếp tục đánh tan tác Quân đội Ba Tư do Hoàng đế Darius III thân chinh thống lĩnh tại trận Issus năm 333 TCN, sau đó ông chiếm được thành phố Týros. Vua Alexandros Đại đế cũng kéo quân vào Ai Cập vào năm 332 TCN. Sau đó, Hoàng đế Darius III một lần nữa bị đánh bại trong trận Gaugamela (Arbela) vào năm 331 TCN[135]. Trong cơn ly loạn, Darius III bị em họ là Bessus giết năm 330 TCN, cùng năm đó vua Alexandros Đại đế đốt cháy kinh thành Persepolis. Bessus, tức vua Artaxerxes V cầm cự đến năm 328 TCN thì toàn bộ Đế quốc Ba Tư bị mất về tay vua Alexandros Đại đế. Bessus bị bắt sống.[135] Tuy đã đánh bại Hoàng đế Darius III, vua Alexandros Đại đế mong muốn xây cho ông một lăng tẩm tráng lệ tại kinh thành Persepolis.[111]

Nhiều sử gia cho rằng năm 330 TCN đã là thời điểm cáo chung của nhà Achaemenes sau khi vua Alexandros Đại đế chiếm được 4 kinh đô của Ba Tư lúc ấy là Pasargadae, Persepolis, Susa và Ecbatane. Từ nay, thời kỳ xưng hùng xưng bá của Đế quốc Ba Tư chấm dứt.[100] Song, vào năm 324 TCN, ông và một vạn quân Macedonia cưới các cô gái Ba Tư làm vợ.[135] Vào năm 323 TCN, ông qua đời tại thành Babylon.[136]

Mặc dù có được thành công khi chinh phục toàn bộ đế quốc Ba Tư, Alexandros Đại đế, dù sao cũng không thể mang đến một sự thay thế ổn định [137] Sau khi ông qua đời, đế chế của Alexander bị tan rã và được kế tục bởi một vài đế chế vài nhỏ hơn, quan trọng nhất là đế quốc Seleukos, được cai trị bởi các vị tướng của Alexandros và con cháu của họ. Họ lần lượt sẽ được kế tục bởi đế chế Parthia.

Istakhr, một trong các vương quốc chư hầu của Đế chế Parthia, sẽ bị lật đổ bởi Papak, một giáo sĩ của một ngôi đền ở đó. Con trai của Papak, Ardašir I, người đã đặt tên mình để tưởng nhớ đến Artaxerxes II, sẽ nổi loạn chống lại người Parthia, cuối cùng đánh bại họ và thiết lập đế chế Sassanid hay nó được biết đến với tên Đế quốc Ba Tư thứ hai.